Deze beschouwing heb ik onlangs geschreven n.a.v. een gesprek met iemand over wat straf inhoudt.

________________________


Straf

Wat is straf? Het is een maatregel, door de toepasser als rechtvaardig middel beschouwd om andermans ongeoorloofde daden te compenseren en om te waarschuwen voor het uitvoeren van dergelijke daden. ‘Ongeoorloofde daad’, en niet zozeer ‘fout’. Zo wordt de institutionele aard van het straffen beter uitgedrukt. Straffen zijn immers vaak conventies, en de ongeoorloofde handelingen vallen als zodanig ook binnen conventionele lijnen.

Straf is dan niet alleen noodzakelijk om orde te handhaven; het is evenzeer noodzakelijk om de conventies zelf in stand te houden. Dat is een meer fundamenteel principe van straf, denk ik, omdat het gemeengoed maken van de conventie altijd het schuldbesef met zich meebrengt. Eenieder zit vervat in een systeem van conventies waarvan sommigen ons onvermijdelijk op de vingers kijken. De conventie op zichzelf wordt dan de waarschuwing.

Toch is straf niet eenduidig of rechtlijnig. In tegendeel. Voortdurend wordt er gewikt en gewogen over wát een rechtvaardige maatregel kan zijn. Steeds balanceert de mens op een scherp van de snede en moet hij kiezen tussen twee basale beginselen: emotie en ratio. Straf valt dan ook in tweeën te splitsen: als eerste is er de straf op basis van de emoties. Op basis van straf wordt lucht gegeven aan de eigen gemoedstoestand, en het lijkt dat deze vorm van straf de oudste is. Instituties zelf moeten immers gevormd worden en stoelen op gangbare opvattingen. Ten tweede is er de straf op basis van de ratio. Het is de tucht, of liever: het pedagogische doel wat beoogd wordt. De institutionele straf die als waarschuwing dient is op zichzelf een pedagogisch middel, ook bezien vanuit het strafrecht. Men wil immers het individu leren hoe het hoort en hoe het in elk geval níét hoort.

Straf op basis van emotie is de wraak, de persoonlijke genoegdoening, de opvatting van nodige maatregelen die vetes doen ontstaan, maar evenzeer het soort straf at gefrustreerde ouders toepassen. De hedendaagse westerling gaat prat op zijn rationele vermogens, en als nakomelingen van de 18e-eeuwse Verlichting behoren onze instituties rationeel van aard te zijn. Niet veronderlijk is het dat we eerder neigen naar stilzwijging als het gaat om emotionele bevrediging bij straf. Moreel is het misschien wel dubieus, ethisch is het misschien onredelijk. Niettemin is het menselijk. Het zal niemand vreemd zijn dat hij of zij weleens de neiging had iemand hard aan te pakken uit frustratie, of dat hij of zij dacht: “Ha, net goed”, als de pleger van de misstap iets onaangenaams overkomt (in de ruime zin des woords).

Straf op basis van ratio behoort de ethische afgewogen compensatie te zijn die niet in de eerste plaats het persoonlijk eigenbelang dient, maar het belang van de groep. Dit is het soort straf dat justitie toepast. Eenieder vertrouwt erop dat de ratio hier met zijn grotere objectiviteit zegeviert over de veel subjectievere emoties. Evenzogoed vereist het rationeel toepassen van straf een groot vermogen om alle zijdes van de medaille te kunnen beschouwen, wat al snel leidt tot lange (denk)processen en dikke boeken waarin alle mogelijke situaties en nuances beschreven staan.

Emoties behoren toe aan het individu, instituten aan de groep. Dat veronderstelt eens te meer de ‘schaal’ waarop de toepassing van straf gericht is. Zeker, een ouder kan zijn kind een pedagogische tik geven zonder boosheid, verdriet of ergernis, maar de ouder zal dan veronderstellen dat het voor de bestwil van het kind zelf is, dat de gemeenschap een dergelijke maatregel vereist vindt enzovoort. Daarbij gaan wel stemmen op over het ethisch zijn van de toepassing van geweld als straf. Ook een tik is immers een vorm van geweld, hetzij van mildere gradatie. De vorm die straf aanneemt is dan ook zeer divers. Over straf als zodanig valt wel iets concreets te zeggen, maar over de inhoud van straf raakt men zelden uitgepraat. Het lijkt mij goeddeels onmogelijk om me over zoiets bezig te houden zonder mijn eigen intuïtie daarin te laten spreken.

Welke vorm straf ook mag hebben, welk standpunt en einddoel zij ook beoogd, alle gaan terug op hetzelfde kernpunt: vergelding. Straf is het intermenselijke compensatiemiddel dat dient ter structurering van bijvoorbeeld het gezinsleven of de maatschappij. Het leert ons dat wie een misstap maakt, daarvoor een prijs zal moeten betalen. Dat impliceert tevens dat wanneer men zich schuldig maakt aan de ongeoorloofde daad, dat men zich daar niet ‘onderuit’ kan praten. Wie de samenleving tart, dient verantwoording af te leggen omwille van de samenleving.

Het punt is echter wel dat straf de neiging lijkt te hebben om te verworden tot een onheilsprediking. Laat ik hier verwijzen naar de bijbelse Johannes de Doper. Zijn predikingen waren gericht op dreigend onheil. Hij zei dat men niet mag doden omdat men anders gestraft zou worden. Dit is natuurlijk de ultieme buiten-zichzelf-plaatsing, want de Hel blijkt dan niet meer dan een waarschuwende vinger te zijn die je bij iedere impuls op de schouders tikt, alsof de mens in toom gehouden wordt door externe dwangmiddelen. Dat is een wezenlijk inhoudsloze situatie. Men zal dan alleen maar iets laten omdat men angst heeft voor de macht van de ander (het instituut, God etc.), maar zelf leert men er niets van. De ware pedagogische straf bestaat mogelijk hierin, dat men niet zal krijgen wat men toekomt, i.p.v. alles verliezen wat men al heeft. Ik bedoel dat zo, dat ieder mens verlangens heeft. Wat is er bijvoorbeeld uiteindelijk erger dan het niet krijgen van liefde of lof, na een moord gepleegd te hebben? Wat is er voor een kind niet erger dan een week lang geen snoep meer te krijgen na een misstap? Langs deze weg worden de behoeftes van de mens niet de kop ingedrukt, maar juist sterker onder de aandacht gebracht. Ze mogen er zijn, maar men zal zorg moeten dragen voor de weg die men bewandelt om ze in vervulling te laten gaan. Verantwoording afleggen met als resultaat misschien een beter zelfbeeld, zelfrespect, zich moreel een degelijk mens voelen. Al is moraliteit misschien cultuurgebonden, bínnen die conventie zal men in elk geval oprecht en vanuit eigenbelang de weg naar de verlangens bewandelen.

Alles bij elkaar bestaat vergelding dan hierin, dat men oprecht besef dient te krijgen voor elkanders verlangens. Niet berooft men zijn buurman het leven niet omdat men anders in de hel terecht komt, nee, men berooft zijn buurman het leven niet omdat die ander graag leeft. Niet zal het kind niet stouts meer doen omdat het een trauma heeft van de tik, het zal niets stouts meer doen omdat dat tegen hemzelf werkt en geen enkele vrucht afwerpt.

Tot zover wat ideeën over straf. Misschien valt er nog iets aan toe te voegen omtrent de aard van ethiek of het in praktijk brengen van bovenstaande.

_________________
'The real act of discovery consists not in finding new lands but in seeing with new eyes.'
- Marcel Proust

Daarbij wil ik toevoegen dat alleen het geven van straffen nadelig is voor het kind.
Een kind straffen is hem ook aandacht geven, negatieve aandacht weliswaar. Maar stel nu dat het kind aandacht wil en dat niet krijgt voor zijn positief gedrag, dan gaat men negatief gedrag vertonen. Hij krijgt er aandacht voor, dus gaat hij dat negatief gedrag opnieuw stellen, wanneer hij aandacht wilt.

Als men een kind positief beloond voor goed gedrag, dan zal het kind geneigd zijn dat positief gedrag opnieuw te stellen en zal hij sneller geneigd zijn om het negatief gedrag achterwege te laten. Met belonen bedoel ik niet zozeer cadeaus geven, maar hem complimenten geven, waardering. Dit is bovendien goed voor zijn zelfbeeld, eigenwaarde. Hij krijgt het gevoel dat hij iets betekent. Dat hij gerespecteerd wordt.

Natuurlijk beweer ik niet dat negatief gedrag ongemoeid moet worden gelaten. In mijn ogen kan straffen en belonen perfect samen gaan in een opvoeding.

_________________
Je kunt geen probleem plukken als een bloem, die je dan beschouwt los van haar omgeving, van haar historische bron, van haar diepe wortels.

Han Suyin

Hmm.

Ik onderscheid bij straf twee dingen
- de rechtvaardigheid / de vergelding
- het pedagogische

Wat betreft vergelding, vind ik dat je het eigenlijk niet kunt rechtvaardigen. Niemand heeft er wat aan als de misdadiger pijn wordt gedaan. Ja, het voelt als genoegdoening voor mensen die zichzelf slachtoffer voelen, of die de dader kwaad toewensen, of die simpelweg vinden dat het "rechtvaardig" is.

Maar wat zijn de werkelijke effecten van die straf? Wordt de misdadiger er beter van? Wordt de wereld er beter van? Wel, daarover meer bij het pedagogische. Maar feit is dat straf de hoeveelheid pijn en lijden doet toenemen. Er is pijn gedaan; wat doen we? We doen nog een keer pijn. Alsof dat de wond helpt genezen. Johnny Cash zong "You cut me and you scarred me through and through.. and I walk out a wiser weaker man. Mr. Congressman, you can't understand." Ik denk dat je zeker kan zeggen dat de gestrafte er slechter uit komt. Dat is immers de bedoeling. Maar een beschadigd mens is een mens die minder liefde kan geven.

Wat heeft de maatschappij aan verzwakte mensen? Ze wordt er zelf zwakker van.

Dan het pedagogische. Je kunt sterke twijfel hebben bij het idee dat straf iemand verandert. Verandering komt van binnen, straf is een prikkel van buiten. Als straf dreigt, dan doe je niet wat je wilde doen zolang je gesnapt kan worden, maar als de dreiging weg is, doe je gewoon weer wat je wilde doen.

Pas als je van binnen uit een reden hebt om je gedrag te veranderen, zul je dat doen.

Dus straf kan de wereld niet beter maken. Wat kan straf wel doen?

Straf kan een manier zijn om om te gaan met problemen. Om problemen te beperken. Dat zou je symptoombestrijding kunnen noemen. Zolang er een boete dreigt voor te snel rijden, passen mensen hun snelheid aan. Dat werkt. Zolang er risico is om in het gevang terecht te komen, zullen veel mensen oppassen met wat ze doen. Dat werkt.

Maar de dreiging moet altijd blijven, want de mensen zelf zijn niet veranderd. Bovendien lost de dreiging niet de oorzaak van veel gedragingen op. Armoede en kansarmheid leiden tot criminaliteit. Dat lost straf niet op. Het drugsverbod leidt tot een illegale drugsmarkt en het bijbehorende geweld. Dat lost straf niet op. Straf kan dingen remmen, maar pakt geen oorzaken aan.

Waarom werkt straf niet pedagogisch? Als de straf als doel heeft om de persoon van gedachten te doen veranderen, dan is de boodschap aan die persoon dat zijn gedachten nu onacceptabel zijn. In essentie doet dit geweld aan aan het recht van de persoon om te zijn wie hij/zij is. Het is een oordeel. De persoon wordt er toe gebracht om zich slecht te voelen over zichzelf. Hij wordt er toe gebracht om zijn eigen waarheid op te geven voor de waarheid van een ander. Hij wordt er toe gebracht om niet op zichzelf te vertrouwen, maar op iets buiten hem. Het is een vorm van geweld en van disrespect.

Mensen reageren op disrespect door zichzelf hard te maken en vast te houden aan wie ze zijn. Ze moeten wel, omdat ze hun waarheid moeten beschermen, de essentie van hun identiteit. Elke mens beschermt instinctief de eigen identiteit tegen geweldadige verandering van buitenaf. Dat doet zij omdat de identiteit het meest heilige aspect aan het wezen is, en dat weet zij. De identiteit verliezen is het hele levenspad verstoord zien worden, het wordingsproces geweld aangedaan te zien worden. Ieder mens is hier op aarde om de bewuste identiteit te ontwikkelen. Daarom is het niet toegestaan om dit van buitenaf te schenden. Het is ook onmogelijk.

Alleen als het scheppingsproces van binnenuit bepaald is, leidt het tot ervaring. Ervaring is het doel van het wordingsproces. Als je geboren wordt als het meest liefdevolle, perfecte, volmaakte wezen, heb je er niks voor hoeven doen. Je zult niet de ervaring hebben dat je jezelf geschapen hebt als dat wezen. De ervaring van schepping (of wording) is de ervaring waar je naar op zoek bent.

Dus het is onmogelijk om van buitenaf met geweld iemand te veranderen. Het wezen verzet zich daar tegen, beschermt zich daar tegen, op sluitende wijze. Met geweld bedoel ik een manier die niet aansluit op de verlangens, ideeën, overtuigingen, inzichten, wensen en impulsen van de persoon zelf.

De enige manier om iemand te veranderen is om de eigen verlangens van de persoon aan te spreken. Iedere mens heeft positieve intenties. Elke jeugdige crimineel wil graag een respectable baan, een zinvolle toekomst, een manier om in waardigheid door het leven te gaan. Bied hem die dingen en hij grijpt het aan.

Je kunt natuurlijk mensen indoctrineren. Mensen die geleerd zijn niet op zichzelf te vertrouwen, nemen gemakkelijk waarheden van anderen aan. Dit is dan min of meer uit eigen beweging. Zo kun je toch iemand vormen naar je eigen beeld, hoewel het niet geweldadig is in de zin dat het kind beetje bij beetje de waarheid van de omgeving gaat accepteren en overnemen. Het voelt zich daarbij niet geschonden, maar weet niet beter dan dat dit de waarheid is. Wel raakt het kind het contact met het innerlijk kwijt.

De cultuur kan mensen vormen door constant dezelfde boodschappen te herhalen, maar zij kan niet de mens veranderen door middel van straf.

Straf is dus (kwa werking) puur een symptoombestrijdingsmaatregel, en dit is analoog aan de werking van de meeste westerse medicijnen. Het is ook analoog aan de "war on terror", de "war on drugs", en welke andere poging dan ook om om te gaan met verstorende of schadelijke elementen in onze samenleving.

Men leeft in de overtuiging dat het kwaad bestreden kan worden met geweld. Echter, het kwaad vind altijd zijn oorsprong in een verzwakt systeem. Alleen door het systeem als geheel te genezen, kun je de oorzaken van de symptomen wegnemen, en gezondheid brengen aan het gehele systeem en elk deel ervan.

Mensen schade toebrengen als vergeldingsmaatregel, werkt hierbij contra-productief.

Cash zong: "San Quentin, what good do you think you do? Do you think I'll be different when you're through? You bent my heart and mind and you warped my soul. Your stone walls turn my blood a little cold. San Quentin, may you rot and burn in hell. May your walls fall and may I live to tell. May all the world forget you ever stood, and may all the world regret you did no good."

(San Quentin is een gevangenis.)

Symptoombestrijding heeft wel een plaats, anti-psychotica of anti-depressiva zijn bijvoorbeeld dikwijls nodig om kritieke situaties te beheersen. Evenmin suggereer ik dat we de snelheidsboetes moeten afschaffen, of de dreiging van gevangenisstraf. Maar als we de wereld een betere plaats willen maken, moeten we misschien zorgen dat iedere mens kans heeft op een waardig leven, dat iedereens overleving gegarandeerd is, en dat niemand buiten de boot valt.