Wat is het geweten?

Ik schrijf dit stuk n.a.v. een boek van C. G. Jung’s hand. Ik wil niet zeggen dat ik het allemaal goed begrijp, maar ten minste wil ik proberen het gelezene helder op papier te zetten. Misschien dat het anderen nog wat inzicht geeft.

Eindeloos is er gediscussieerd en gefilosofeerd over wat nu goed en kwaad is, maar waar komen die twee dingen eigenlijk vandaan? Sommigen zeggen dat goed en kwaad eigenlijk niet bestaan, maar waarom voel je je rot na een bepaalde handeling, of ben je juist trots op jezelf? Waarom dat gevoel? Met je verstand zeggen dat je het goed gedaan hebt helpt doorgaans niet; het gevoel wint. Je voelt je rot, maar in je verstand weet je niet waar het van komt. Ergens is er iets dat knaagt. Wat is het dat knaagt?
Er is klaarblijkelijk iets onder het oppervlak dat ons roert. Dat is het geweten. Het oppervlak, waar we denken en beslissingen nemen, waar we ons beseffen, dat is het bewustzijn. Het bewuste zijn. Het feit dat het geweten ons port en prikt, en dat het ons verstand kan doen twijfelen, geeft aan dat het buiten het bewustzijn omgaat. Het zit dus verankerd in ons onderbewustzijn. Wat is dan de relatie die het geweten heeft met ons bewustzijn? We kunnen ons niet voor de gek houden met redeneringen als we ons toch rot voelen, en soms staan we in twijfel wat we moeten doen: liegen zodat je buurman niet verraden wordt aan de politie, of de waarheid spreken zodat je buurman in het verderf valt? Liegen is ‘slecht’, een ander in het verderf storen ook. Waar komt die twijfel vandaan? Het feit dat zulke dingen voorkomen wil zeggen dan het geweten niet afhankelijk is van het bewustzijn, en dat het zich autonoom (zelfstandig) opstelt. Dat we soms in twijfel staan geeft te kennen dat de traditionele morele gewoontes niet allesdoordringend zijn, en dat ze ons niet tot in het diepste vervormen. Die gedragscodes zijn aangeleerd, cultuurgebonden, en ze maken niet het geweten. Het geweten is primitiever. Een paradox lijkt te zijn dat het geweten beïnvloed wordt door de (cultuurgebonden) opvoeding, en dat zo ons instinctieve gedrag getemperd wordt.
Jung schrijft dat het geweten als een (verzameling van) archetypen is. Archetypen zijn oerbeelden die in het onderbewustzijn van alle mensen liggen, en die ten grondslag liggen van mythologische voorstellingen, projecties, beeldvormingen die overal ter wereld in verschillende culturen steeds weer terugkomen. Archetypen zijn o.a. voorwaardelijk voor religieuze denkbeelden, en leiden er bijvoorbeeld toe dat fabeldieren en Griekse goden menselijke eigenschappen hebben (‘de dappere wolf’, ‘de wijze godheid’), maar tevens leidt het ertoe dat overal ter wereld bij het woord ‘boom’ in beginsel hetzelfde wordt gedacht. Archetypen beïnvloeden ons diepgaand, omdat ze altijd aanwezig waren als ‘gedragspatronen’. Dingen die we via cultuur verwerven veranderen deze patronen in wezen niet. Dat houdt in dat morele codes het geweten ook niet maken tot wat het is; deze is buitengewoon werkzaam. Hieruit kunnen we concluderen dat het geweten eigenlijk niet een oordeel is: het schrijft geen zeden voor.
De primitieve mens, zo ook een dier, houdt niet van het ongewone, van het onverwachte en van het onbegrijpelijke. Deze dingen verworden tot het niet-morele, het niet-zedelijke. Het geweten, dat dus behoort tot de primitieve geest (want het onderbewustzijn is ouder en basaler dan het bewustzijn), is een reactie op het ongewone. Net zoals archetypische reacties het onverklaarbare invullen, b.v. een man die door de bliksem wordt getroffen: ‘het zal wel wraak van Zeus zijn’. Het grenst hier aan het instinct. Deze gedragspatronen zitten niet in ons bewustzijn, alleen het uiteindelijke oordeel. Instinct is ondoordacht, en wordt dus niet gebonden aan de traditionele morele code, hooguit getemperd. Instinct gaat (wederom) buiten het verstand en de cultuur om. Daarom kan het ons te allen tijden overvallen, kan het aan ons knagen, zelfs als we niet beseffen dat we op het punt staan om ‘vuile handen te krijgen’ kunnen we ’s nachts nog wakker worden van een waarschuwende symbolische droom.
Het geweten is primitief en instinctief, en lijkt in die zin op de archetypen; het ís het niet alleen. Het komt voort uit dezelfde bron. Het is een reactie op het tegennatuurlijke, gaat buiten het verstand om, los van verworven kennis over goed en kwaad.
Wat kan er dan over goed en kwaad gezegd worden, voortgekomen uit geweten, dat weer voortkwam uit overleven?


Daarnaast schrijft Jung in een ander artikel iets interessants dat hier op aansluit:

Het gaat om de zogehete ‘collectieve schuld’. Deze term klinkt tamelijk zwaar, maar wat ermee bedoelt wordt is dat door een amorele/onzedelijke daad van één of enkelen een oordeel veroorzaakt wordt over een groter geheel. Bijvoorbeeld: de vader van de zoon wiens trots gekrenkt is als de zoon in de gevangenis belandt; een volk dat geïsoleerd wordt na oorlogsmisdaden (Duitsland na WO II); een kamer waar niemand wil logeren omdat er ooit iemand vermoord is, enzovoort.
Het betreft hier geen rationeel en objectief oordeel dat gegrond is op een moreel-juridisch denken. Nee, het is een onderbewuste reactie, of ten minste een irrationele reactie, op iets dat ervaren wordt als ongepast/ongewoon. ‘Collectieve schuld’ is een veroordeling, een vooroordeel. Waarom wordt het zo ervaren? Omdat het een emotie in ons losmaakt: een gevoel van afkeer, woede, wraakzucht, schaamte, angst etc., en emoties zijn eigenlijk oordelen.
De daad in kwestie die de schuld veroorzaakt is een misdaad, maar meer dan dat alleen. Een misdaad is geen feit op zich, het bestaat niet in een isolement; het speelt zich af in wijdere kring. Er gaat een sensatie vanuit die de omgeving in beroering brengt, en die iets collectiefs aanboord. Archetypen of het geweten wellicht.
Vrij overgenomen van Jung: ‘Aangezien geen enkel mens zijn psychische ruimte bewoont als een slakkenhuis en gescheiden leeft van de rest, en omdat hij met andere mensen verbonden is door het on(der)bewuste mens-zijn, kan een misdaad nooit zo zijn als dat het ons bewustzijn toeschijnt. … Het is een feit dat kwaad omtrent een ander al gauw eigen kwaad wordt, omdat het kwaad in de ziel ontsteekt. De ‘moord’ is op iedereen gepleegd, en gedeeltelijk heeft iedereen hem begaan.’
Niet voor niets kunnen reacties zo fel en massaal zijn als er een incident plaats heeft gevonden. Het gaat als een golf door de menigte, omdat het ons in het diepst raakt. In feite is een algemeen erkend wetboek en dus ook strafrecht hier een gevolg van (wat dus ook geldt voor morele codes)! Een misdaad moet bestraft worden, anders verwoesten slechteriken de wereld, óf de goede mensen stikken in opgekropte emoties. De primitieve geest in ons dwingt ons dus tot een oordeel, als een archetypische reactie.


Hier laat ik het even bij. Commentaar is uiteraard welkom.

_________________
'The real act of discovery consists not in finding new lands but in seeing with new eyes.'
- Marcel Proust